«Η Εθνική Επέτειος της 28ης Οκτωβρίου 1940 -η Επέτειος του πάνδημου ιστορικού ΟΧΙ απέναντι στην επέλαση του φασισμού- η οποία υπήρξε αφετηρία για να γραφεί από σύσσωμο τον Ελληνικό Λαό το Έπος του ’40 ως η πρώτη αυθεντικώς ηρωική περίοδος του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου, συμβολίζει και διαγράφει τις βαθύτερες διαχρονικές διαστάσεις του ψυχισμού των Ελλήνων ιδίως σε ό,τι αφορά την σχέση τους με την Ελευθερία και τον υπέρ αυτής αδιάλειπτο αγώνα τους, σε όλη την επί χιλιετίες ιστορική διαδρομή τους.
Α. Τούτο αναδεικνύει αλλά και αιτιολογεί και το ότι το Έθνος των Ελλήνων παρουσιάζει την ανά τον κόσμο μοναδικότητα του Έθνους εκείνου, το οποίο τιμά ως Εθνικές Επετείους -όπως αυτή της 28ης Οκτωβρίου 1940 και κατ’ εξοχήν εκείνη της 25ης Μαρτίου 1821- όσες σηματοδοτούν όχι το τέλος του πολέμου ή μια συγκεκριμένη μάχη του. Αλλά μόνο την έναρξη της Αντίστασης και του εν συνεχεία αγώνα εναντίον του κάθε μορφής επίδοξου κατακτητή. Προς την ίδια κατεύθυνση τεκμηριώνεται και η θέση, σύμφωνα με την οποία ουδόλως αφίσταται της πραγματικότητας η κατά την διαδρομή των αιώνων αποδεδειγμένη, σε μέγιστο βαθμό, προσήλωση του Έθνους των Ελλήνων στην υπεράσπιση των υπό την μία ή την άλλη μορφή πολιτειακών θεσμών, συνακόλουθα δε και στην αντίσταση έναντι εκείνων οι οποίοι επιχειρούν να τους καταλύσουν με την βία. Ας σημειωθεί, επιπροσθέτως και με ιδιαίτερη έμφαση, πως η προσήλωση αυτή έχει πλέον καταστεί πάγια και απαραβίαστη αν αναλογισθεί κανείς, όπως η σύγχρονη ιστορία μας έχει καταδείξει, ότι η κατάλυση της Δημοκρατίας στην Χώρα μας συχνά κυοφόρησε επώδυνες καταστάσεις, ακόμη και για τον ίδιο τον Εθνικό μας Κορμό. Αψευδής μάρτυρας το εξής απόσπασμα από την ιστορική δήλωση του Γιώργου Σεφέρη κατά της τότε Χούντας, την 28η Μαρτίου 1969, δύο μόλις χρόνια προ του θανάτου του: «Όλοι πια το διδάχτηκαν και το ξέρουν πως στις δικτατορικές καταστάσεις η αρχή μπορεί να μοιάζει εύκολη, όμως η τραγωδία περιμένει αναπότρεπτη στο τέλος. Το δράμα αυτού του τέλους μας βασανίζει, συνειδητά ή ασυνείδητα, όπως στους παμπάλαιους χορούς του Αισχύλου. Όσο μένει η ανωμαλία, τόσο προχωρεί το κακό». Με βάση τις ως άνω ιστορικές διαπιστώσεις, υπ’ αυτό το πρίσμα μπορεί και πρέπει να ερμηνευθεί κατά πρώτο λόγο το μήνυμα των Μηδικών Πολέμων, το μήνυμα του Μαραθώνα και της Σαλαμίνας, όταν οι Έλληνες έδωσαν την μάχη εναντίον του δεσποτισμού και της αθέμιστης αυθαιρεσίας, χαράσσοντας ταυτοχρόνως το έκτοτε ισχύον όριο μεταξύ Ανατολής και Δύσης, π.χ. κατά την μαρτυρία του Αισχύλου στους Πέρσες (στ. 232), περί του πού βρισκόταν η Αρχαία Αθήνα: « τῆλε, πρὸς δυσμαῖς ἄνακτος Ἡλίου φθινασμάτων» («Εκεί μακριά, κατά την δύση, όπου αργοσβήνει το φως του βασιλιά Ήλιου»). Υπό το ίδιο πρίσμα μπορεί και πρέπει να εξηγηθούν και οι εμβληματικές αναφορές των Αρχαίων Τραγωδών στην στάση και παράδοση αντίστασης των Ελλήνων εναντίον των τυράννων και της τυραννίας, όπως καταγράφονται π.χ. στον «Προμηθέα Δεσμώτη» του Αισχύλου ή στην «Αντιγόνη» του Σοφοκλέους. Το ότι οι Έλληνες είναι Λαός της Αντίστασης εν γένει, μέσα στον χρόνο προκύπτει αβιάστως, καθώς αμέσως πιο πάνω επισημάνθηκε, και από το αντίστοιχο ΟΧΙ στην διαιώνιση του αιμοσταγούς οθωμανικού ζυγού που σήμανε η Εθνεγερσία του 1821, καθώς και από το σύγχρονο ΟΧΙ της 28ης Οκτωβρίου 1940 στον φασισμό και, λίγο αργότερα, στον ναζισμό.
Β. Για όλα αυτά δεν χρειάζεται να επιχειρηματολογήσει κανείς περισσότερο αναφορικά με την ιστορική τους ακρίβεια, και μάλιστα δίχως τούτο να υποδηλώνει ίχνος άκρατου εθνοκεντρισμού ή ωραιοποιημένης υπερβολής. Αρκεί το απόσπασμα του André Malraux, από την μνημειώδη ομιλία του κατά την πρώτη φωταγώγηση της Ακρόπολης την 28η Μαΐου 1959. Στο οποίο, ύστερα από την αποφθεγματική ρήση του ότι το χαρακτηριστικό των Ελλήνων και του Πολιτισμού τους είναι η Παιδεία και το Θάρρος, ο André Malraux διακηρύσσει, με αναντίρρητη παρρησία, για τον Ελληνικό Λαό: «Λαός της ελευθερίας είναι εκείνος, για τον οποίο η αντίσταση είναι παράδοση αιώνων, εκείνος του οποίου η νεότερη ιστορία είναι ένας ανεξάντλητος αγώνας για την Ανεξαρτησία, ο μόνος λαός που γιορτάζει την επέτειο του ΟΧΙ. Αυτό το ΟΧΙ ήταν το ΟΧΙ του Μεσολογγίου, το ΟΧΙ του Σολωμού… Ο κόσμος δεν ξέχασε ότι οι πρώτοι που το πρόφεραν ήταν η Αντιγόνη και ο Προμηθέας. Όταν οι νεκροί της πρόσφατης ελληνικής Αντίστασης έπεφταν στο έδαφος όπου επρόκειτο να περάσουν την πρώτη νύχτα του θανάτου τους, έπεφταν σε ένα χώμα που είχε γεννήσει την πιο ευγενική και την πιο παλιά ανθρώπινη πρόκληση, κάτω από τα άστρα που μας κοιτάζουν απόψε, τα άστρα που ξενύχτησαν τους νεκρούς της Σαλαμίνας». Σε αυτό το σημείο θεωρώ ότι θα ήταν όχι μόνον ιστορικώς ανεπίτρεπτο αλλά και πραγματική επιστημονική παράλειψη εκ μέρους μου να μην επισημάνω, φυσικά συνοπτικώς, την εμβριθέστατη ανάλυση του Νίκου Σβορώνου αναφορικά με το αντιστασιακό πρόσημο της Ελληνικής Ιστορίας εν γένει, μέσω του οποίου αναδύεται, σε όλη του την έκταση, και ο παραδοσιακός αντιστασιακός ψυχισμός του Ελληνικού Λαού. Όπως επιγραμματικά έχει ο ίδιος τονίσει: «Η ιστορία μας έχει αντιστασιακό χαρακτήρα» (στην συνέντευξή του στο περιοδικό «Διαβάζω», τεύχος 18, Μάρτιος του 1979). Opus magnum του Νίκου Σβορώνου εν προκειμένω είναι μάλλον το έργο του «Το Ελληνικό Έθνος. Γένεση και διαμόρφωση του Νέου Ελληνισμού», με προλεγόμενα του Σπύρου Ασδραχά (εκδ. Πόλις, Αθήνα 2004, ιδίως σελ. 89 επ.). Για μια καταληκτική σύνοψη των ως άνω θέσεων του Νίκου Σβορώνου επιλέγω το ακόλουθο, άκρως περιεκτικό, απόσπασμα από την μελέτη του «Επισκόπηση της νεοελληνικής ιστορίας» (εκδ. Θεμέλιο, α΄ έκδοση Αθήνα, 1994 και ιγ΄ έκδοση Αθήνα, 2007, σελ. 155): «Το βαθύτερο νόημα της νεοελληνικής ιστορίας μπορεί να συνοψισθεί στα παρακάτω: είναι η ιστορία των επίπονων προσπαθειών ενός αρχαίου λαού να συγκροτηθεί σε σύγχρονο έθνος, να συνειδητοποιήσει τον ιδιαίτερο χαρακτήρα του και να εξασφαλίσει τη θέση του ως καθορισμένη οντότητα μέσα στο σύνολο του σύγχρονου κόσμου. Αυτό το ιστορικό φαινόμενο, παρ’ όλο που δεν περιορίζεται στον ελληνικό λαό -κι άλλοι εξίσου αρχαίοι λαοί επιχείρησαν και επιχειρούν την ίδια προσπάθεια- παρουσιάζει, στην ελληνική περίπτωση, ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη γενική ιστορία. Πρόκειται για ένα λαό που ο τρόπος ζωής και της σκέψης του τον συνδέει, τόσο χάρη στην ίδια του τη βούληση όσο και χάρη σε αντικειμενικούς δεσμούς, με την παράδοση που αποτελεί τις βάσεις του ευρωπαϊκού πολιτισμού». Κατά την σημερινή, λοιπόν, Εθνική Επέτειο της 28ης Οκτωβρίου χρήσιμο είναι να έλθει ξανά στο φως και η μακραίωνη θεσμική κατοχύρωση του Δικαιώματος Αντίστασης των Ελλήνων, από την εποχή της Αρχαίας Αθήνας και τον «Όρκο των Αθηναίων Εφήβων» έως την περίοδο μετά την ίδρυση του Νεότερου Ελληνικού Κράτους, το 1830, και την κανονιστική του αποτύπωση σε όλα τα μετέπειτα Συντάγματά μας, έως την κορύφωσή του δια της θέσπισης της διάταξης του άρθρου 120 παρ.4 του ισχύοντος Συντάγματος του 1975.
Ι. Ένας προπομπός του Δικαιώματος Αντίστασης κατά τους θεσμούς της Αθηναίων Πολιτείας υπό το καθεστώς της τότε Άμεσης Δημοκρατίας
Ευθύς εξ αρχής, και σύμφωνα με τα αμέσως πιο πάνω παρατεθέντα, καταθέτω την άποψη πως, σε ό,τι αφορά το Έθνος των Ελλήνων, οι θεσμικές και πολιτικές ρίζες του Δικαιώματος της Αντίστασης πρέπει να αναζητηθούν πολύ πριν την κατά το 1830 ίδρυση του Νεότερου Ελληνικού Κράτους και την εν συνεχεία συνταγματική του κατοχύρωση, έως τις προμνημονευθείσες σχετικές ρυθμίσεις του ισχύοντος Συντάγματος του 1975. Μέσα σε αυτό το ερευνητικό πλαίσιο επιχειρείται εφεξής η θεμελίωση και διατύπωση της θέσης ότι -φυσικά υπό συγκεκριμένες νομικές μεθοδολογικές, και όχι μόνο, προϋποθέσεις- το υπό τ’ ανωτέρω δεδομένα Δικαίωμα και η σύμφυτη με αυτό υποχρέωση Αντίστασης υπέρ των πολιτειακών θεσμών και υπέρ των αυξημένης τυπικής ισχύος κανόνων δικαίου που το εμπεδώνουν στην πράξη κανονιστικώς μπορεί να αναζητηθεί στο θεσμικό πεδίο της «Αθηναίων Πολιτείας», εντός του αντίστοιχου θεσμικού πεδίου της τότε Άμεσης Δημοκρατίας. Και πιο συγκεκριμένα στον «Όρκο των Αθηναίων Εφήβων», ο οποίος εμφανίζεται ως το πιο αντιπροσωπευτικό εν προκειμένω, μεταξύ άλλων κειμένων της ίδιας περιόδου εναντίον των τυράννων και της τυραννίας, κείμενο με αξιοσημείωτο κανονιστικό περιεχόμενο.
Α. Ο Όρκος των Αθηναίων Εφήβων και οι αναφορές του στο Δικαίωμα Αντίστασης
«Ο Όρκος των Αθηναίων Εφήβων» ή «ο της Αγλαύρου Εφήβων Όρκος» ή «ο των Εφήβων Όρκος», ήταν ο όρκος τον οποίο έδιναν οι Αθηναίοι έφηβοι κατά την ενηλικίωσή τους, και συγκεκριμένα όταν έπαιρναν τα όπλα.
1. Πραγματικά οι νέοι Αθηναίοι, φθάνοντας στην ηλικία των 18 ετών, έπρεπε να υπηρετήσουν στρατιώτες για δύο χρόνια. Σε επίσημη τελετή παρουσιάζονταν στην Εκκλησία του Δήμου στην Πνύκα, αναγράφονταν στους καταλόγους των πολιτών («Ληξιαρχικόν Γραμματείον») και εξοπλίζονταν με ένα δόρυ και με μία ασπίδα. Κατόπιν, ένοπλοι ανέβαιναν στην Ακρόπολη και κρατώντας την ασπίδα έδιναν, στο Ιερό της Αγλαύρου, τον «Όρκο των Αθηναίων Εφήβων». Αυτό τον όρκο, τον οποίο ορισμένοι απέδωσαν στον Σόλωνα, διέσωσε ο Αθηναίος ρήτορας και πολιτικός Λυκούργος (390-324 π.Χ.) -που συμπορεύθηκε με τον Δημοσθένη και με τον Υπερείδη ως μέλος της αντιμακεδονικής μερίδας- στον δικανικό του λόγο «Κατά Λεωκράτους» (77), περί το 331 π.Χ. ή λίγο αργότερα. Ο ίδιος όρκος αναφέρεται και από τον Δημοσθένη, στον δικανικό του λόγο «Περί της Παραπρεσβείας» (303) -περί το 344 π.Χ.- καθώς και από τον Αριστοτέλη, στην «Αθηναίων Πολιτεία» (42).
2. Το κείμενο του Όρκου των Αθηναίων Εφήβων έχει ως εξής: : «Οὐ καταισχυνῶ τὰ ὅπλα τὰ ἱερὰ, οὐδ’ ἐγκαταλείψω τὸν παραστάτην ὅτῳ ἂν στοιχήσω· ἀμυνῶ δὲ καὶ ὑπὲρ ἱερῶν καὶ ὁσίων καὶ μόνος καὶ μετὰ πολλῶν. Καὶ τὴν πατρίδα οὐκ ἐλάσσω παραδώσω, πλείω δὲ καὶ ἀρείω ὅσης ἂν παραδέξωμαι. Καὶ εὐηκοήσω τῶν ἀεὶ κραινόντων ἐμφρόνως καὶ τοῖς θεσμοῖς τοῖς ἰδρυμένοις πείσομαι καὶ οὕστινας ἂν ἄλλους τὸ πλῆθος ἰδρύσηται ὁμοφρόνως·καὶ ἂν τις ἀναιρῇ τοὺς θεσμοὺς ἢ μὴ πείθηται οὐκ ἐπιτρέψω, ἀμυνῶ δὲ καὶ μόνος καὶ μετὰ πολλῶν. Καὶ ἱερὰ τὰ πάτρια τιμήσω. Ί̋στορες τούτων Ἄγλαυρος, Ἐνυάλιος, Ἄρης, Ζεύς, Θαλλώ, Αὐξώ, Ἡγεμόνη.» («Δεν θα ντροπιάσω τα όπλα τα ιερά, ούτε θα εγκαταλείψω τον συμμαχητή μου, με οποιονδήποτε και αν στοιχηθώ στην πολεμική γραμμή. Θα αμυνθώ δε και για τα ιερά και τα όσια και μόνος και μαζί με πολλούς. Και την πατρίδα δεν θα παραδώσω μικρότερη, αλλά μεγαλύτερη και ισχυρότερη από όση την παρέλαβα. Και θα υπακούσω πρόθυμα σε αυτούς που δικάζουν κάθε φορά και θα πολιτεύομαι σύμφωνα με τους καθιερωμένους θεσμούς και σύμφωνα με όσους άλλους ο λαός με κοινή απόφαση θα καθιερώσει. Και σε περίπτωση που κάποιος θα αποπειραθεί να καταλύσει τους θεσμούς ή να μην πειθαρχεί σε αυτούς δεν θα το επιτρέψω, θα αμυνθώ δε και μόνος και μαζί με πολλούς. Και θα τιμήσω τα πατροπαράδοτα ιερά. Μάρτυρες μου γι’ αυτά ας είναι οι Άγλαυρος, Ενυάλιος, Άρης, Ζεύς, Θαλλώ, Αυξώ, Ηγεμόνη.»).
Β. Τα χαρακτηριστικά του Δικαιώματος Αντίστασης στον Όρκο των Αθηναίων Εφήβων.
Όπως καθίσταται προφανές, ο «Όρκος των Αθηναίων Εφήβων» προεχόντως αναφέρεται, ευθέως, στην υπεράσπιση των θεσμών. Οι θεσμοί αυτοί διαμορφώθηκαν ως μια μορφή αυτοθέσμισης της «Αθηναίων Πολιτείας» υπό το καθεστώς της Άμεσης Δημοκρατίας και, οπωσδήποτε, με τις κανονιστικές και πολιτικές ιδιομορφίες του καθεστώτος τούτου. Ως προς τις ιδιομορφίες αυτές παρατηρούνται τα εξής:
