Οι αφηγήσεις γύρω από εκείνες τις μέρες είναι πολλές, συχνά ανταγωνιστικές, συχνά φτιαγμένες για να χωράνε σε σημαίες και μνημόσυνα. Όμως υπάρχουν γεγονότα που δεν αλλάζουν επειδή τα «διαβάζει» διαφορετικά η κάθε πλευρά. Υπάρχουν νεκροί, υπάρχουν σπίτια που έμειναν πίσω, υπάρχουν άνθρωποι που μετακινήθηκαν με μια βαλίτσα, υπάρχουν γειτονιές που κόπηκαν στα δύο και ένας τρόπος ζωής που δεν επέστρεψε ποτέ.
Και υπάρχει κάτι ακόμα, που ίσως να πονά περισσότερο από τα μεγάλα συνθήματα. Το ότι, μετά από τόσες δεκαετίες, μάθαμε να ζούμε με το παράλογο σαν να είναι φυσιολογικό. Με οδοφράγματα, με τον περίπατο που σταματά στη μέση της οδού Λήδρας, με συρματοπλέγματα στη μέση της πρωτεύουσας, με μια «γραμμή» που την λες πράσινη για να την αντέχεις πιο εύκολα, λες και το χρώμα αλλάζει την πραγματικότητα.
Η νύχτα που άναψε το φυτίλι
Τα ξημερώματα της 21ης Δεκεμβρίου 1963, στη Λευκωσία, μια φαινομενικά τυπική «αστυνομική» σκηνή, με έλεγχο σε αυτοκίνητο, ένταση και φωνές που εξελίχθηκαν σε πυροβολισμούς. Δύο Τουρκοκύπριοι έπεσαν νεκροί και, σε λίγες ώρες, στη πόλη φαινόταν να χάνεται ο έλεγχος. Το περιστατικό εκείνο, με όλες τις λεπτομέρειες και τις σκοτεινές του γωνιές, λειτούργησε σαν σπίθα σε χώρο που τη μυρωδιά της βενζίνης κάλυπτε τα πάντα.
Όταν αρχίζουν να πέφτουν πυροβολισμοί σε γειτονιές όπου ζουν δίπλα δίπλα Ελληνοκύπριοι και Τουρκοκύπριοι, δεν χρειάζεται «κεντρική εντολή» για να ξεχυθεί ο φόβος στους στενούς δρόμους. Μόνο που ο φόβος δεν ήταν αυτός που προκλήθηκε από ένα μεμονωμένο. Το χαλί το οποίο μούσκεψε το αίμα είχε στρωθεί από καιρό. Εκείνο το πρωινό, ο φόβος βρήκε έτοιμες υποδομές, με ένοπλες ομάδες και από τις δύο πλευρές, δίκτυα, ανθρώπους που περίμεναν μια αφορμή, κάποιους για να «προστατεύσουν», κάποιους για να «εκδικηθούν», κάποιους για να υλοποιήσουν σχέδια που δεν γράφτηκαν ποτέ σε επίσημες ανακοινώσεις.
Δεν είναι τυχαίο ότι εκείνες οι μέρες έμειναν στη μνήμη των Τουρκοκυπρίων ως «Ματωμένα Χριστούγεννα», γιατί αυτό επέβαλε το αφήγημα της Άγκυρας. Οι συγκρούσεις εξελίχθηκαν γρήγορα σε κύκλο βίας, με νεκρούς και στις δύο κοινότητες, με εγκλήματα που βαραίνουν μέχρι σήμερα και με την Τουρκία να χρησιμοποιεί συγκεκριμένα επεισόδια ως μόνιμο άλλοθι για όσα ακολούθησαν μέχρι και το 1974.
Η πόλη ήδη έβραζε
Όποιος παρουσιάζει την έκρηξη του 1963 σαν αποτέλεσμα ενός «τυχαίου» περιστατικού, απλώς κλείνει το μάτι στη βολική απλοποίηση της ιστορίας. Το κλίμα ήταν ήδη φορτισμένο. Το 1962, στη Λευκωσία, σημειώθηκαν εκρήξεις σε δύο μουσουλμανικά τεμένη, το Ομεριέ και το Μπαϊρακτάρη, γεγονός που έριξε λάδι στη φωτιά και τροφοδότησε αλληλοκατηγορίες για προβοκάτσια.
Στον απόηχο εκείνης της υπόθεσης, δολοφονήθηκαν οι Τουρκοκύπριοι δημοσιογράφοι Αϊχάν Χικμέτ και Αχμέτ Γκιουρκάν, οι οποίοι είχαν συγκρουστεί με το κατεστημένο της κοινότητάς τους και, σύμφωνα με πολλές αναφορές, ετοιμάζονταν να δημοσιοποιήσουν πληροφορίες για τους πραγματικούς δράστες, των εκρήξεων στα τεμένη. Ήξεραν πως ήταν Τούρκοι πράκτορες της ΜΙΤ.
Αυτό το στοιχείο δεν είναι απλώς κάποια λεπτομέρεια χαμένη στο πέλαγος των γεγονότων εκείνης της εποχής. Δείχνει κάτι που συχνά αποφεύγουμε να κοιτάξουμε κατάματα. Ο παρακρατικός κόσμος δεν ήταν «παράρτημα» της σύγκρουσης. Ήταν εργαλείο της. Και σε ένα νησί όπου οι μεγάλες ιδέες, η ένωση, η διχοτόμηση και η «μητέρα πατρίδα», μπήκαν πάνω από την κοινή ζωή, οι παρακρατικοί έγιναν οι πραγματικοί διαχειριστές του χάους.
Την ίδια περίοδο, η λειτουργία της νεαρής Κυπριακής Δημοκρατίας δοκιμαζόταν από ένα Σύνταγμα που πολλοί το περιέγραφαν ως δυσκίνητο και διαιρετικό, με χωριστές πλειοψηφίες, βέτο και μια αρχιτεκτονική που απαιτούσε καλή πίστη κάθε μέρα, όχι μόνο στις επετείους. Αυτή η δυσλειτουργία ήταν ένας από τους λόγους που ο Μακάριος κατέθεσε στις 30 Νοεμβρίου 1963 την πρόταση των «13 σημείων» για συνταγματικές αλλαγές, η οποία απορρίφθηκε από την τουρκοκυπριακή πλευρά και λειτούργησε ως σπίθα στο βραδύκαυστο φυτίλι της κρίσης.
